«معاد» از جمله اصول اعتقادی دین مبین اسلام است که اعتقاد به آن در کنار اعتقاد به توحید و نبوت از جمله اساسی ترین اصول دین است. در موضوع معاد مباحث گوناگونی مطرح است که بحث و تفحص در هر یک از آن ها می تواند زمینه ساز تحکیم و استحکام اصول ایمانی در مسلمین باشد. یکی از موضوعات مطرح شده درباره ی معاد و احوال روز قیامت مساله ی خلود ، به ویژه خلود در عذاب برای اهل شقاوت است. براساس معارف دینی برخی از افراد در آتش عذاب الهی در جهنم تا ابد جاودان باقی می مانند. البته برخی از اندیشمندان کوشیده اند معنا و مفهومی از خلود در جهنم بدست دهند که شاید در ظاهر با آیات قرآنی چندان سازگار نباشد! این نوشتار می کوشد به بررسی اقوال گوناگون در این زمینه بپردازد تا از این رهگذر بتواند درباره ی خلود در آتش به عنوان یکی از مباحث مهم در باره ی قیامت و معاد به نتایج سودمند و مفیدی دست یابد.

نور فطرت خاموش می شود؟!
براساس آیات الهی «إخلاد إلی الارض» سبب خاموشی نور فطرت می شود. اخلاد الی الارض یعنی آنکه انسان از هوا و هوس خویش تبعیت نماید و در زمین و مادیات بماند: «ولکنّه أخلد إلی الارض و اتّبع هواه؛ ولی او در زمین بماند و از پی هوای خویش رفت.» (اعراف/ ۱۷۶)
بنابراین نور فطرت و توحید در وجود آدمی در اثر تبعیت از هوا و هوس و دنیا پرستی و ماده پرستی خاموش می شود و این مساله سبب خلود در آتش خواهد شد.

عوامل خلود دیگر!
هم چنین برخی از رذایل اخلاقی در انسان سبب می شود که ایمان زایل شود و در آتش مخلّد بماند. مثل حسد که براساس روایات صحیح ، ایمان توسط حسد خورده می شود همان طور که آتش هیزم را می خورد. هم چنین براساس روایات شریفه حب دنیا و شهرت و مال از جمله عواملی است که ایمان را از مومن می گیرد. از دست رفتن ایمان از دیگر موجبات خلود در آتش الهی است که روایات و آموزه های اسلامی بدان تصریح کردند.

خلود در آتش!
خلود در آتش جهنّم تابع نابودی و خاموش شدن نور فطرت توحید و جایگزین شدن شرک و کفر به جای آن است که دیگر شفاعت شافعان نیز نصیب انسان نمی شود و مخلّد در عذاب می گردد.
خلود از ماده ی خلد و به معنای جاودانگی است. براساس برخی از آیات الهی گروهی از مشرکان و کافران در آتش عذاب الهی خالد و جاودان تا ابد باقی خواهند ماند ” خالدین فیها أبداً “. نکته مهم در این باره آن است که اولاً خلود در آتش تنها در مورد گروه هایی از مشرکان مطرح می شود و چنین نیست که همه ی کافران و مشرکان خالد در آتش باشند. دیگر آنکه خلود در آتش به دلیل آن است که آن مشرکان اعمال و رفتاری از خود بروز داده اند و در حیات دنیوی به گونه ای زیسته اند که خلود در آتش ،  باطن اعمال خودشان است که در قیامت به صورت عذابی ابدی ظهور و بروز می یابد. از این رو خلود در آتش عذاب الهی به منزله ی تجسّم اعمال ناشایست ایشان در حیات دنیوی بوده است و نه بیشتر از آن!

چه کسانی خالدین اند؟!
حال که معلوم شد خلود در آتش تجسم عمل برخی از مشرکان و کافران است لازم است درباره ی موجبات خلود و به بیان دیگر نوع رفتار آن دسته از مشرکان که در قیامت گرفتار خلود در نار می شوند، به بررسی بپردازیم: براساس آیات و روایات شریف موجبات خلود در آتش به یک نکته و محور اساسی بر می گردد و آن همان «خاموش کردن نور فطرت و توحید» در وجود آدمی است. به بیان دیگر خلود در آتش جهنّم تابع نابودی و خاموش شدن نور فطرت توحید و جایگزین شدن شرک و کفر به جای آن است که دیگر شفاعت شافعان نیز نصیب انسان نمی شود و مخلّد در عذاب می گردد.

یک دلیل حسابی!
از دیگر موجبات خلود و جاودانگی در آتش دوزخ که خود یک دلیل مستقل به شمار می رود رذیله ی اخلاقی عجب است یعنی انسان متکبّر و مغروری که حاضر نیست در برابر خداوند تعظیم و کرنش نماید در آتش دوزخ مخلّد خواهد بود. عجب و غرور از انسانی که نیازمند ذات باری تعالی است و ادعای استغنای از فضل حق نمودن دلیل و سببی مستقل و اساسی در جاودانگی در عذاب الهی خواهد بود. خداوند متعال از سر رحمت و فضل بی انتهای خویش همه ی نعمتها را به بندگان خویش فرو می فرستد و دریغ از آن زمانی که بنده ی حقیر در اثر غرق شدن در دریای رحمت الهی، منعم حقیقی را فراموش کرده و خود را بی نیاز بپندارد که در این صورت موجبات هلاکت و سبب خلود در جهنم را برای خود فراهم آورده است.

خلود در آتش ظلم نیست!
نیتّ های ظلمانی که نور فطرت را در انسان خاموش می نماید تجسم آن در قیامت آتش عذاب خلد الهی است که تا ابد در آن می ماند!
حال که معلوم شد خلود در آتش عذاب الهی به چه معناست و چه عواملی آن را سبب می شوند، لازم است پیرامون دلیل این مطلب، مطالبی عرضه شود! در واقع خلود در نار تجسم اعمال خود انسان است که به صورت آتش او را در بر می گیرد و او را تا ابد در خود می سوزاند. البته ممکن است این پرسش طرح شود که انسان توقف اندکی در این دنیا دارد و حتی اگر همه ی موجبات خلود نیز در او به وجود آمده باشند تنها اندک زمانی در برابر ابد بوده اند و بر این اساس چگونه ممکن است تجسم اعمال دنیوی که زمانی اندکند تا ابد دامن گیر آدمی باشد؟!
این سوال سوالی دقیق است که در روایت شریفی از رسول اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) بدان پاسخ داده شده است! امام صادق (علیه السلام) از پدرانش از امیرالمومنین (علیه السلام) روایت کردند که روزی پیامبر اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) در مسجد خود نشسته بودند که مردی یهودی بر حضرت وارد شد… (سوال هایی کرد، یکی از آن ها این بود) گفت: اگر پروردگار شما ستم نمی کند پس چگونه کسی را که جز چند روزی گناه نکرده است برای همیشه در آتش نگاه می دارد؟!

پاسخ پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) در علّت خلود!
پیامبر (صلی الله علیه واله وسلم) پاسخ دادند: او را به واسطه ی نیّتش ، در آتش جاودان نگه می دارد. خداوند می داند اگر این شخص تا پایان دنیا در آن بماند نافرمانی او را می کند به واسطه ی نیّتش الی الابد در آتش نگه می دارد و این نیت از عملش بدتر است . همینطور کسی که در بهشت جاودان جای دارد بدین سبب است که قصد دارد اگر هر روز به دنیا باقی بماند همواره فرمانبری خدا را نماید و نیّت او از عملش بهتر است و به سبب نیتّ ها اهل بهشت در بهشت و اهل جهنّم در آتش جاویدان می مانند…»
بنابراین معلوم می شود که نیتّ های ظلمانی که نور فطرت را در انسان خاموش می نماید تجسم آن در قیامت آتش عذاب خلد الهی است که تا ابد در آن می ماند!

منابع و مآخذ
۱- معاد از دیدگاه امام خمینی (رحمه الله علیه)- آکا ایران (دفتر سی ام)
۲- اصول کافی- ج۲- کتاب الایمان واکفر، باب الحه
۳- التوحید- ص ۳۹۹- ۳۹۸- باب الاطفال
۴- چهل حدیث- امام خمینی (رحمه الله علیه)
۵- شرح حدیث عقل و جهل- امام خمینی (رحمه الله علیه