و قال علیه السلام  کَیْفَ یَکُونُ حَالُ مَنْ یَفْنى‏ بِبَقَائِهِ، وَیَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ وَیُؤْتى‏ مِنْ مَأْمَنِهِ؟
کسى به امام علیه السلام عرض کرد: اى امیرمؤمنان حال شما چگونه است؟

چگونه خواهد بود حال کسى که با بقاى خود فانى مى‏شود و با سلامت خود بیمار مى‏گردد و در حالى (یا در جایى) که خود را در امان مى‏بیندمرگ دامانش را مى‏گیرد.[۱]

شرح و تفسیر

امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه به سه نکته مهم در پاسخ سؤالى که کسى از آن حضرت پرسید حال شما اى امیرمؤمنان چگونه است؟ اشاره کرده، مى‏فرماید:

«چگونه خواهد بود حال کسى که با بقاى خود فانى مى‏شود و با سلامت خود بیمار مى‏گردد و در حالى (و در جایى) که خود را در امان مى‏بیند مرگش فرا مى‏رسد»؛

(وَقِیلَ لَهُ علیه السلام کَیْفَ نَجِدُکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ فَقال علیه السلام: کَیْفَ یَکُونُ حَالُ مَنْ یَفْنَى بِبَقَائِهِ، وَیَسْقَمُ بِصِحَّتِهِ وَیُؤْتَى مِنْ مَأْمَنِهِ)

. دلیل اینکه چگونه انسان با بقائش فانى مى‏شود روشن است، زیرا عمر انسان هر قدر طولانى باشد بالاخره محدود است و هر ساعتى که از عمر او مى‏گذرد یک گام به پایان عمر و فنا نزدیک‏تر مى‏شود درست مانند سرمایه‏دارى که هر روز مبلغى از سرمایه خود را هزینه مى‏کند بى آنکه درآمدى به جاى آن داشته باشد که درباره او مى‏توان گفت با استفاده از سرمایه‏اش، مفلس و تنگدست خواهد شد.

اما این‏که انسان چگونه به سبب سلامتش بیمار مى‏شود از این نظر است که سلامتى انسان به سبب کار کردن منظم تمام دستگاه‏هاى بدن است؛ ولى همین کار کردن منظم آن را تدریجاً فرسوده مى‏کند و انواع اختلالات روى مى‏دهد و سرانجام از کار باز مى‏ایستد.

راز اینکه چگونه انسان از محل امنش آسیب مى‏پذیرد آن است که عوامل‏ آسیب‏پذیرى در درون وجود خود انسان پنهان است. ناگهان با اختلالى که در یکى از رگ‏هاى قلب یا مغز رخ مى‏دهد سکته قلبى یا مغزى به او عارض مى‏شود و او را نیمه‏جان مى‏سازد و یا به جهان دیگر مى‏فرستد.

قرآن مجید در آیات مختلف به این نکات اشاره کرده، در یک جا مى‏فرماید:

«أیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکَکُمُ الْمَوْتَ وَلَوْ کُنْتُمْ فى‏ بُرُوجٍ مُشَیَّدَهٍ»؛ هر جا باشید مرگ به سراغ شما مى‏آید هرچند در دژهاى محکم باشید».[۲]

در جاى دیگر مى‏فرماید: «وَالْعَصْرِ* إنَّ الْإنْسانَ لَفِى خُسْرٍ»؛ قسم به عصر که انسان (پیوسته) در حال خسران و زیان کردن است».[۳]

در همین کلمات قصار، حکمت ۷۴، آمده بود که‏

«نَفْسُ الْمَرْءِ خَطاهُ إلى‏ أجَلِهِ؛

نفس‏هاى انسان گام‏هاى او به سوى مرگ است (هر نفسى که مى‏کشد یک گام به مرگ نزدیک‏تر مى‏شود.)

احتمال دیگر در تفسیر جمله‏هاى حکیمانه بالا هست که انسان به هنگام بقا و سلامتى جسم، چه بسا از خطرات غافل مى‏شود و این بقا و سلامتى او را به فنا و بیمارى مى‏کشاند، چرا که عامل بسیارى از این حوادث ناگوار، غفلت به هنگام توانایى و تندرستى است.

همچنین انسان در محل امن خود غالباً احتیاط را از دست مى‏دهد و گاه همان محل امن تبدیل به محل خطر بزرگى مى‏شود و یا این‏که انسان به افرادى کاملًا اطمینان مى کند و همه چیز خود را به دست آن‏ها مى‏سپارد، ناگهان از همان‏ها ضربه مى‏خورد؛ ولى تفسیر اول مناسب‏تر است.

[۱] . سند گفتار حکیمانه:

در مصادر نهج‏البلاغه آمده که این کلام در امالى شیخ طوسى مسنداً از« عبداللَّه بن جعفر»( جعفر بن ابى‏طالب) آمده است که مى‏گوید:« صبحگاهان خدمت عمویم على بن ابى‏طالب رسیدم در حالى که بیمار بود. از حال مبارک ایشان سؤال کردم. سخن بالا را در پاسخ من فرمود» و این نشان مى‏دهد که مرحوم شیخ طوسى آن را از منبع دیگرى غیر از نهج‏البلاغه اخذ کرده است و مرحوم راوندى نیز در کتاب دعوت طبق نقل روضه بحارالانوار آن را با تفاوتى نقل کرده است.( مصادر نهج‏البلاغه، ج ۴، ص ۱۰۶).

[۲] . نساء، آیه ۷۸٫

[۳] . عصر، آیه ۱ و ۲٫