۱و قال علیه‏السلام هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُونَ.
وَرُوِیَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ قَالَ:هَذَا مَا کُنْتُمْ تَتَنَافَسُونَ فِیهِ بِالْأَمْسِ.

امام علیه السلام‏ از کنار مزبله‏اى گذشت، فرمود:

این همان است که بخیلان به آن بخل مى‏ورزیدند.

و در روایت دیگرى چنین نقل شده که‏ امام علیه السلام‏ پس از مشاهده مزبله‏ فرمود:

این همان چیزى است که دیروز شما بر سر تصاحب آن با هم رقابت داشتید.[۱]

شرح و تفسیر

امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه براى نهى انسان‏ها از بخل به نکته‏اى اشاره مى‏کند که دقت در آن مى‏تواند انسان را از بخل باز دارد و آن این است که «امام علیه السلام از کنار مزبله‏اى عبور کرد و فرمود: «این همان است که بخیلان به آن بخل مى‏ورزیدند»؛

(وَقَدْ مَرَّ بِقَذَرٍ عَلَى مَزْبَلَهٍ هَذَا مَا بَخِلَ بِهِ الْبَاخِلُونَ)

. در روایت دیگرى چنین نقل شده که امام علیه السلام پس از مشاهده مزبله فرمود: این همان چیزى است که دیروز شما بر سر تصاحب آن با هم رقابت داشتید»؛

(وَرُوِیَ فِی خَبَرٍ آخَرَ أَنَّهُ قَالَ هَذَا مَا کُنْتُمْ تَتَنَافَسُونَ فِیهِ بِالْأَمْسِ)

. انسان اگر به پایان امور بنگرد درباره آغاز آن تجدید نظر خواهد کرد؛ هنگامى که ببیند لذیذترین و پاکیزه‏ترین غذاها بعد از وارد شدن در بدن و جذب موادى از آن، تفاله آن به شکل گندیده‏اى در مى‏آید باور مى‏کند که آنچه را به آن بخل ورزیده بود اشتباه بود.

نیز هنگامى که انسان از کنار قبرستانى عبور کند که گاه هنوز بوى تعفن بعضى از اجساد از آن به مشام مى‏رسد و ببیند پایان کار کجاست، یقین پیدا مى‏کند که در زندگى مادى خود و روى آوردن به شهوات چقدر گرفتار خطا و اشتباه بوده است.

مرحوم شوشترى شعر فارسى جالبى در این زمینه نقل کرده مى‏گوید:

عارفى روزیى به راهى مى‏گذشت‏
 
واله و سرمست چون مى خوارگان‏
 
 
 
دید گورستان و مبرز[۲] روبرو
 
اینْش نعمت اینْش نعمت خوارگان‏
 
 
 
ابن ابى‏الحدید در شرح نهج‏البلاغه خود حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله به این مضمون نقل کرده است که به «ضحاک بن سفیان کلابى» فرمود:

«أَلَسْتَ تُؤتی بِطَعامِکَ وَقَدْ قَزَحَ وَمَلَحَ ثُمَّ تَشْرِب عَلَیْهِ اللَّبَنَ وَالْماءَ

؛ آیا غذاى خود را جالب و گوارا نمى‏خورى سپس روى شیر آن یا آب مى‏نوشى» عرض کرد: آرى.

پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «عاقبت آن به کجا مى‏رسد؟ او مؤدبانه در جواب گفت: اى رسول خدا! همان‏گونه که مى‏دانى. حضرت فرمود:

«إنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ ضَرَبَ مَثَلَ الدُّنْیا بِما یَصیرُ إلَیْهِ طَعامُ ابْنُ آدَمَ‏

؛ خداوند دنیا را به آنچه غذاى انسان سرانجام به آن منتهى مى‏شود تشبیه کرده است».

سپس مى‏افزاید: بعضى از مفسران آیه شریفه‏ «فَلْیَنْظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ»[۳] را اشاره به این موضوع «نیز» دانسته‏اند.[۴]

اولیاء الله براى تشریح حقارت دنیا از انواع بیانات و تعبیرات استفاده کرده‏اند.

مرحوم علامه مجلسى در بحارالانوار در حدیثى از امام صادق علیه السلام نقل مى‏کند که به یکى از یاران خود به نام «حفص بن غیاث» فرمود:

«ما منزله لدنیا بنفسى الا بمنزله المیته اذا اضطررت الیها اکلت منها

؛ دنیا در نزد من به منزله میته است که هنگامى که مضطر شوم از آن بهره مى‏گیرم». سپس افزود:

«یا حَفْصَ! إنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَتَعالى‏ عَلِمَ مَا الْعِبادُ عامِلُونَ وَإلى‏ ما هُمْ صائِرُونَ فَحَلِمَ عَنْهُمْ عَنْدَ أعْمالِهِمُ السَّیئَهِ … ثُمَّ تَلا قَوْلُهُ:

«تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَایُرِیدُونَ عُلُوّاً فِى الْأَرْضِ وَلَا فَسَاداً وَالْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ»

وَجَعَلَ یَبْکی وَیَقُولُ: ذَهَبَ وَاللَّهِ الْامانِىُّ عِنْدَ هذِهِ الْآیَهِ

؛ خداوندتبارک و تعالى مى‏داند بندگان چه اعمالى انجام مى‏دهند و پایان کارشان به کجا مى‏رسد؛ اما هنگامى که گناهى انجام مى‏دهند حلم مى‏کند (و فوراً آنها را مجازات نمى‏نماید) سپس آیه شریفه ۸۳ سوره «قصص» را تلاوت فرمود: «آن سراى آخرت را (تنها) که براى کسانى قرار مى‏دهیم که اراده برترى‏جویى و در زمین و فساد را ندارند و عاقبت نیک براى پرهیزگاران است». آن‏گاه امام علیه السلام گریه کرد و فرمود: به خدا سوگند با وجود این آیه تمام آرزوها بر باد رفته است. (آرزوى نجات و رسیدن به بهشت برین آرزوى مشکلى است)».[۵]

در روایت معروف امام مجتبى علیه السلام خطاب به «جناده بن ابى‏امیه» در آخرین ساعات عمر مبارکش نیز آمده است که به او فرمود:

«أنْزِلِ الدُّنْیا بِمَنْزِلَهِ الْمَیْتَهِ خُذْ مِنْها ما یَکْفیکَ فَإنْ کانَ ذلِکَ حَلالًا کُنْتَ قَدْ زَهَّدْتَ فیها وَإنْ کانَ حَراماً لَمْ یَکُنْ فِیهِ وِزْرٌ فَأخَذْتَ کَما أخَذْتَ مِنَ الْمَیْتَهِ وَإنْ کانَ الْعِتابُ فَإنَّ الْعِتابَ یَسیرٌ

؛ دنیا را به منزله میته فرض کن و از آن به مقدار نیازت برگیر که اگر حلال باشد زهد پیشه کرده‏اى و اگر حرام باشد گناهى در آن نیست، زیرا به مقدار خوردن مردار برگرفته‏اى و اگر عتابى (از سوى خداوند) در آن باشد عتاب آسان و اندکى است».[۶]

البته هدف از تمام این تعبیرات باز داشتن انسان‏ها از دنیاپرستى و غرق شدن در لذات مادى و آلوده شدن به انواع محرمات و مسابقه دادن در جلب متاع دنیاست و گرنه مى‏دانیم تحصیل مال و ثروت به اندازه‏اى که انسان بى‏نیاز از دیگران شود و آبرومندانه زندگى کند از امورى است که اسلام بر آن تأکید نموده است.

[۱] . سند گفتار حکیمانه:

به گفته مرحوم خطیب در کتاب مصادر این گفته حکیمانه را بلاذرى در کتاب انساب الاشراف پیش از مرحوم سید رضى نقل کرده است. همچنین ابن شهر آشوب در کتاب مناقب و محمد بن قاسم( متوفاى ۹۴۰) در روض الاخیار آن را آورده‏اند.( مصادر نهج‏البلاغه، ج ۴، ص ۱۶۲).

[۲] .« مبرز» به معناى« مزبله» و محل جمع مدفوعات است.

[۳] . عبس، آیه ۲۴٫

[۴] . شرح نهج‏البلاغه ابن ابى‏الحدید، ج ۱۹، ص ۱۴٫

[۵] . بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۹۳٫

[۶] . همان، ج ۴۴، ص ۱۳۹٫