وقال علیه السلام  لَا یَتْرُکُ النَّاسُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ لْاسْتِصْلَاحِ دُنْیَاهُمْ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ.
مردم چیزى از امور دینشان را براى اصلاح دنیایشان ترک نمى‏کنند مگر این‏که خداوند زیان‏بارتر از آن را به روى آنها مى‏گشاید.[۱]

شرح و تفسیر نتیجه تخریب دین براى دنیا

امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه خود اشاره مى‏کند به نکته مهمى درباره تعارض دین و دنیا و کسانى که دنیا را بر احکام دینشان ترجیح مى‏دهند و مى‏فرماید: «مردم چیزى از امور دینشان را براى اصلاح دنیایشان ترک نمى‏کنند مگر این‏که خداوند زیان‏بارتر از آن را به روى آنها مى‏گشاید»؛

(لَا یَتْرُکُ النَّاسُ شَیْئاً مِنْ أَمْرِ دِینِهِمْ لْاسْتِصْلَاحِ دُنْیَاهُمْ إِلَّا فَتَحَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مَا هُوَ أَضَرُّ مِنْهُ)

. اشاره به این‏که در بسیارى از اوقات، دستورات دینى و منافع دنیوى در برابر هم قرار مى‏گیرند و رعایت هر یک سبب ضایع شدن دیگرى است. انسان‏هاى موحد و یکتاپرستان حقیقى که هیچ مؤثرى را در عالم جز به فرمان خدا نمى‏دانند به منافع دنیوى خویش پشت پا مى‏زنند و براى حفظ دین و ایمان و اطاعت فرمان‏هاى الهى مى‏کوشند، از این رو رحمت الهى شامل حالشان مى‏شود و بهتر از آن عایدشان مى‏گردد. به عکس آنها که دینشان را فداى دنیا و وظایف الهى خود را فداى منافع دنیوى مى‏کنند خداوند بدتر از آنچه را از آن بیم داشتند به سراغشان مى‏فرستد.

فى المثل کسانى هستند که حج واجب خود را که بر طبق حکم شرع جنبه فوریت دارد به تأخیر مى‏اندازند مبادا تشکیلات مادى آنها گرفتار رکود شود.

در حدیثى از امام باقر علیه السلام مى‏خوانیم:

«مَا مِنْ عَبْدٍ یُؤْثِرُ عَلَى الْحَجِّ حَاجَهً مِنْ‏حَوَائِجِ الدُّنْیَا إِلَّا نَظَرَ إِلَى الْمُحَلِّقِینَ قَدِ انْصَرَفُوا قَبْلَ أَنْ تُقْضَى لَهُ تِلْکَ الْحَاجَهُ؛

هیچ کس حاجتى از حوایج دنیا را بر حج مقدم نمى‏دارد مگر این‏که ناگهان نگاه مى‏کند حجاج خانه خدا که آثار حج در چهره آنها نمایان است از این سفر باز گشتند پیش از آنکه حاجت او برآورده شده باشد».[۲]

در حدیث دیگرى که در کتاب شریف‏ کافى‏ از امام صادق علیه السلام آمده مى‏خوانیم که حضرت به یکى از اصحاب خاصش «سماعه» فرمود:

«مَا لَکَ لَاتَحُجُّ فِی الْعَامِ فَقُلْتُ مُعَامَلَهٌ کَانَتْ بَیْنِی وَبَیْنَ قَوْمٍ وَأَشْغَالٌ وَعَسَى أَنْ یَکُونَ ذَلِکَ خِیَرَهٌ فَقَالَ لَا وَاللَّهِ مَا فَعَلَ اللَّهُ لَکَ فِی ذَلِکَ مِنْ خِیَرَهٍ؛

چرا امسال حج نمى‏روى؟ عرض کرد:

معامله‏اى میان من و گروهى است و گرفتارى‏هایى دارم و شاید خیر، در آن باشد. چنین نیست».[۳]

یا مثلًا انسان هنگامى که مشغول نماز مى‏شود به دلیل بعضى از کارهاى دنیا آن را به سرعت تمام مى‏کند و چه بسا ارکان نماز آنچنان که لازم است انجام نمى‏شود. این‏گونه افراد که نمازشان را فداى منافعشان مى‏کنند به گفته امیرمؤمنان علیه السلام به جایى نمى‏رسند.

در حدیثى مى‏خوانیم:

«إِذَا قَامَ الْعَبْدُ فِی الصَّلَاهِ فَخَفَّفَ صَلَاتَهُ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَى لِمَلَائِکَتِهِ أَمَا تَرَوْنَ إِلَى عَبْدِی کَأَنَّهُ یَرَى أَنَّ قَضَاءَ حَوَائِجِهِ بِیَدِ غَیْرِی أَمَا یَعْلَمُ أَنَّ قَضَاءَ حَوَائِجِهِ بِیَدِی؛

هنگامى که انسانى مشغول نماز شود و نمازش را (براى رسیدن به حوایج دنیا) کوتاه کند، خداوند به فرشتگانش مى‏فرماید: آیا این بنده مرا نمى‏بینید گویى گمان مى‏کند برآورده شدن حاجاتش به دست دیگرى است. آیا نمى‏داند انجام حوایجش همه در دست من است؟».[۴]

آنچه گفته شد در مورد حاجات فردى است؛ اما حاجات و نیازهاى اجتماعى نه تنها از این قاعده مستثنا نیست بلکه شمول این قاعده نسبت به آنها قوى‏تر و آشکارتر است؛ مثلًا- به گفته مرحوم «مغنیه» در شرح نهج‏البلاغه‏ خود- سران کشورهاى اسلامى، امروز دستور جهاد و دفاع از حریم اسلام و کیان مسلمین را براى منافع مادى که دولت‏هاى استعمارى به آنها ارائه مى‏دهند رها کرده‏اند و خداوند آنها را از هر دو محروم ساخته است؛ در دست بیگانگان ذلیل و خوار شده‏اند و دنیاى آنها نیز تأمین نگشته است.

اگر دقت کنیم آنچه مولا در این سخن حکیمانه بیان فرموده به اصل توحید افعالى بازگشت مى‏کند و جلوه‏اى از جلوه‏هاى «لا مُؤَثِّرَ فِى الْوُجُودِ إلّا اللَّهُ» محسوب مى‏شود.

قرآن مجید مى‏گوید: « «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ وَلکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»؛ اگر اهل شهرها و آبادى‏ها ایمان مى‏آوردند و تقوا پیشه مى‏کردند درهاى برکات آسمان و زمین را به روى آنها مى‏گشودیم ولى (پیامبران الهى و دستورات ما را) تکذیب کردند و ما آنها را گرفتار نتیجه اعمالشان کردیم».[۵]

[۱] . سند گفتار حکیمانه:

صاحب غررالحکم- مطابق نقل مصادر نهج‏البلاغه- این جمله حکمت‏آمیز را به اضافه جمله دیگرى در آغاز آن نقل کرده و آن چنین است:« لا یَتّرکُ النَّاسُ شَیْئاً مِنْ دُنْیاهُمُ لِإصْلاحِ آخِرَتِهِمْ إلَّا عَوَّضَهُمُ اللَّهُ سُبْحانَهُ خَیْراً مِنْهُ؛ مردم چیزى را از دنیایشان براى اصلاح آخرتشان ترک نمى‏کنند مگر این‏که خدا بهتر از آن را به آنها عوض مى‏دهد». از این اضافه استفاده مى‏شود که آمدى صاحب غررالحکم آن را از منبع دیگرى جز نهج‏البلاغه گرفته است.( مصادر نهج‏البلاغه، ج ۴، ص ۹۹).

[۲] . من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص ۲۲۰، ح ۲۲۲۶٫

[۳] . کافى، ج ۴، ص ۲۷۰، ح ۱٫

[۴] . همان، ج ۳، ص ۲۶۹، ح ۱۰٫

[۵] . اعراف، آیه ۹۶٫